Geschiedenis

Van strafgevangenis naar Forensisch Psychiatrisch Centrum

1881 nieuw: één op een cel
In 1881 leert Nederland een nieuw soort straf kennen: de celstraf. Voordat dit systeem overwaaide uit Amerika werden gevangenen met tientallen tegelijk opgesloten in één ruimte. Het nieuwe systeem houdt in: eenzame opsluiting, geen onderling contact tussen gevangenen, een half uur per dag luchten en op zondag verplicht naar de kerk. In het hele land worden gevangenissen en huizen van bewaring gebouwd volgens het nieuwe cellulaire systeem.

1884: opening Groningse strafgevangenis
De Groningse strafgevangenis is één van deze nieuwe gevangenissen en wordt geopend op 1 maart 1884. De gevangenis wordt gevuld met booswichten, dieven en oplichters. De cellulaire straf in de gevangenissen van Nederland duurt maximaal vijf jaar. De eventueel resterende straf brengt men door in beperkte gemeenschap.

Onmenselijke omstandigheden
Bij binnenkomst in de gevangenis verliest de gevangene zijn naam; hij krijgt een nummer dat hij altijd op zijn kleding moet dragen. De gevangene mag door de bewaarders alleen met dit nummer worden aangesproken. Contact met medegevangenen is absoluut verboden. Men is bang dat de gevangenen elkaar aansteken met hun criminele gedrag. Het gevangenissysteem is allesbehalve menselijk, maar wordt wel als rechtvaardig beschouwd. In de loop der tijd wordt het beleid in de Nederlandse gevangenissen milder. In Groningen wordt het beleid vanaf 1939 versoepeld.

Vergaande veranderingen na de Tweede Wereldoorlog
In de Tweede Wereldoorlog ondervinden veel ‘gewone’ Nederlanders de gevangenisstraf aan den lijve. Daardoor komt er na de oorlog uiteindelijk in alle gevangenissen een einde aan de onmenselijke manier van opsluiting. In het gevangeniswezen worden vergaande veranderingen doorgevoerd. De cellen worden gezelliger gemaakt (volgens de mode van de tijd ingericht) en er komt meer aandacht voor onderwijs en sport.

1952: Groningse gevangenis deels ‘noodasiel voor psychopaten’
In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog blijft het aantal ter-beschikking-van-de-regering (tbr)-gestelden in Nederland groeien. Daarom wordt een aantal inrichtingen geschikt gemaakt voor de tenuitvoerlegging van de tbr-maatregel.

Op 27 juni 1952 krijgt de zuidvleugel van de strafgevangenis in Groningen de status: noodasiel voor psychopaten. De eerste vijf ‘criminele psychopaten’ worden nog diezelfde dag opgenomen. Er verandert weinig in het regime van de gevangenis en ook het personeel verandert niet. De Groningse gevangenis en noodasiel voor tbr-gestelden wordt tien jaar lang bevolkt door ‘gewone’ gevangenen én tbr-gestelden. In 1958 wordt de bestemming van de gevangenis uitgebreid met ‘psychisch gestoorde gedetineerden’. De ‘gewone’ criminelen worden overgebracht naar de gevangenis in Leeuwarden.

1962: uitsluitend Rijksasiel voor psychopaten
In de jaren ‘60 komt de overgang van gevangenis naar tbr-inrichting op gang: een psychiater wordt geneesheer-directeur en daarmee verandert het regime. Er komen gedragsdeskundigen in dienst om de tbr-gestelden te behandelen en een groot deel van de bewaarders wordt omgeschoold tot groepsleider of sociotherapeutisch medewerker.
Vanaf 1 januari 1962 verblijven er in de strafgevangenis van Groningen alleen nog maar
tbr-gestelden. De inrichting wordt uitsluitend Rijksasiel voor psychopaten. De overige gevangenen worden overgebracht naar Veenhuizen.

Begin ’60: de Dr. S. van Mesdaginrichting
Het nieuwe regime rechtvaardigt een nieuwe naam waarin het behandelaspect meer naar voren komt. Het rijksasiel wordt ‘Dr. S. van Mesdaginrichting’ genoemd naar Dr. Synco van Mesdag.

Nieuwbouw ’70-er jaren maakt behandeling van patiënten mogelijk
Het oude gevangenisgebouw is niet geschikt voor de behandeling van patiënten. Vandaar dat in 1969 wordt begonnen met de eerste fase van de nieuwbouw van de Dr. S van Mesdagkliniek. Er komen nieuwe arbeidstherapiezalen, gebouwen voor directie en administratie, een sportzaal, een recreatiezaal, ruimtes voor creatieve therapie en onderwijs en een bibliotheek. In 1976 wordt de hoofdpoort van het oude gebouw aan de Hereweg gesloten en krijgt het gebouw een nieuwe ingang aan de Engelse Kamp.

Capaciteituitbreiding reden voor nieuwbouw in de ’90-er jaren
In de jaren ‘80 wordt duidelijk dat het meer dan honderd jaar oude gevangenisgebouw niet meer voldoet aan de eisen van een kliniek. Aanvankelijk wil men het oorspronkelijke gevangenisgebouw afbreken, omdat het al jaren is afgekeurd. Vanwege de monumentale status kiest men uiteindelijk voor handhaving van het pand. Het gebouw wordt grondig onder handen genomen en aangepast aan de eisen van de moderne tijd.
Vanwege een landelijk tekort aan tbs-plaatsen wordt in de jaren ‘90 besloten het aantal plaatsen in de Mesdagkliniek uit te breiden van 94 naar 157. Op het achterterrein van de kliniek worden nieuwe woonafdelingen en een aantal activiteiten- en therapieruimten gebouwd.

Door alle ruimtes in de kliniek goed te benutten, interne verbouwingen en het uitplaatsen van patiënten in de laatste fase van hun behandeling naar andere instellingen, is FPC Dr. S. van Mesdag eind 2010 verantwoordelijk voor circa 230 patiënten.

2011: De Mesdag breidt opnieuw uit
In oktober 2011 is de capaciteit van de Mesdag opnieuw uitgebreid. Door nieuwbouw komt het totaal aantal plaatsen op circa 260. De hoofdingang verhuist van de Engelse Kamp naar de Helperlinie.

Naam en visie: een samenvatting

De bestemming en de naam van de instelling is in de loop der tijd nog al eens veranderd:

• De instelling begint in 1884 als cellulaire strafgevangenis.
• In 1952 verandert de bestemming en wordt de naam noodasiel voor psychopaten.
• In de jaren ’60 – tijdens de overgang van gevangenis naar tbr-inrichting – bestaat er onenigheid over de naam Rijksasiel voor psychopaten. De nieuwe directeur vindt dat asiel, afgeleid van het Latijnse ‘Asylum’ (= toevlucht), enige vrijwilligheid impliceert. In de kliniek is hiervan geen sprake. Ook vindt hij asiel niet verwijzen naar de behandeling en is hij van mening dat de benaming psychopaat niet meer door de beugel kan. Daarom stelt hij voor de naam van de kliniek te veranderen in Dr. S. van Mesdaginrichting. De minister geeft de toenmalige directeur deels zijn zin: in de officiële stukken wordt de naam: Rijksasiel Dr. S. van Mesdag. In de onofficiële stukken houdt men Dr. S. van Mesdaginrichting aan.
• In 2001 verandert de naam in Dr. S. van Mesdagkliniek, Forensisch Psychiatrisch Ziekenhuis. In deze naam is de toenemende samenwerking met de geestelijke gezondheidszorg terug te vinden. Er vindt een verschuiving plaats van ‘beheersing naar behandeling’. Behandeling van de psychiatrische patiënt is uitgangspunt, beveiliging is daarin geïntegreerd.
• De laatste verandering is in 2006. Om eenduidigheid binnen de tbs-sector te creëren spreekt men af dat alle tbs-klinieken zich presenteren als forensisch psychiatrisch centrum. Daarmee wordt de naam van de Mesdagkliniek: Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) Dr. S. van Mesdag.